લિખિતંગ લાવણ્યા
લઘુનવલ
રઈશ મનીઆર
પ્રકરણ એક
હું સુરમ્યા છું. મારા માટે લોકોની એવી છાપ છે કે હું વાતોડિયણ છું. પણ માનશો? આજકાલ મને લોકોને મળવાનું બહુ ગમતું નથી. તો ય વાત કરવાની ટેવ કંઈ છૂટી નથી. જેને એકલા એકલા વાત કરવાની ટેવ હોય એ આમ ડાયરી લખે.
હું સુરમ્યા. (મારું નામ મને ગમે છે, એટલે બીજીવાર કહ્યું.) અત્યારે મારા હાથમાં હું એક ડાયરી લઈને બેઠી છું. જો કે એ મારી ડાયરી નથી. ડાયરી કવર વગરની છે, બાઈંડીંગમાંથી છૂટી પડેલી છે, પાના પણ પૂરેપૂરા નથી. મને આ ડાયરી અનુરવ આપી ગયો છે.
અનુરવ અને હું એક જ ફર્મમાં કામ કરીએ છે. જો કે સાચું કહેવું હોય તો એમ કહી શકાય કે અનુરવ આ ફર્મમાં કામ કરે છે અને હું ત્યાં ટાઈમ પાસ કરું છું. વકીલાતની આ ફર્મ છે. આમ તો બોસ સ્ટ્રીક્ટ છે પણ એ પોતાની એકની એક દીકરી સાથે સ્ટ્રીક્ટ રહે તો જાય ક્યાં? જી હા, હું એમની દીકરી છું. વકીલાતની ડિગ્રી લીધા પછી અમારી ઓફિસના ચોખ્ખા તાજા લીલા લેજર પેપર વાંચવાને બદલે મને સ્ટોરીબૂક્સના પીળા પાનાં વાંચવાનું બહુ ગમે છે. હજુ તો બાવીસની છું. અને મને હમણાથી જ લાગવા માંડ્યું છે કે હું ખોટી લાઈનમાં ભરાઈ પડી છું. વકીલાતના તાજા લીલા પેપરની વાસ કરતાં મને સાહિત્યના પુસ્તકના વાસી પીળા પાનાની વાસ માદક લાગે છે. બસ એ જ કારણથી મને લાગે છે કે મારે પહેલાથી જ, છેક લાયબ્રેરિયનની તો નહીં, પણ સાહિત્યકારની લાઈન લેવાની જરૂર હતી. પણ જે થયું તે સારું થયું. આ વકીલાતના ફિલ્ડમાં ન આવી હોત તો અનુરવ ન મળ્યો હોત. ઘણીવાર કારકિર્દી માટે તમે જે લાઈન પસંદ કરો તે તમને તમારો ‘પ્રોફેશન’ નથી આપતી પણ તમારો ‘પર્સન’ તમને આપી દે છે. જો કે મેં અને અનુરવે હજુ એકબીજાને પ્રપોઝ કરવા વિશે સિરિયસલી વિચાર્યું નથી.
કેમ કે હાલપૂરતું મારા મનમાં પ્રેમિકા નહીં પણ લેખિકા બનવાનું ભૂત સવાર થયું છે. મારા દરેક વિચાર પહેલા હું પપ્પા સામે વ્યક્ત કરતી. હવે અનુરવ સામે કરું છું. પણ આજે હું તમને મારી વાત નથી કરવાની. આમ જો કે મારી વાત પણ રસપ્રદ છે પણ એ પછી ક્યારેક. આજે તો હું જે ડાયરી હાથમાં લઈને બેઠી છું એનું પહેલું પાનું મારે તમને વંચાવવું છે.
ગઈ કાલે મેં અનુરવને કહ્યું, “મારે એક મહાન નવલકથા લખવી છે.” એણે કહ્યું, “પહેલા એક હાઈકુ લખ!” હું હસી નહીં, એટલે એણે સમજાવ્યું કે હાઈકુ એટલે માત્ર સત્તર અક્ષરનું કાવ્ય.
“તુ શું એમ માને છે કે હું લાંબુ લખી ન શકુ?” મેં ઝઘડો કરવાની પૂર્વભૂમિકા બાંધવા માંડી. (‘પૂર્વભૂમિકા’ શબ્દ મને અનુરવના પરિચયને કારણે જાણવા મળ્યો, મારા જેવી છોકરીઓને મન ‘ઝઘડો’ એટલે ‘ટાઈમપાસ’ એવું અનુરવને મારા કારણે જાણવા મળ્યું.)
“સારા સાહિત્યમાં લંબાણ ન હોય, ઊંડાણ હોય!” અનુરવ પણ બાવીસ વરસનો હોવા છતાં આવુ ભારે ભારે બોલે છે એ જોઈને મને ઘણીવાર થાય છે કે એક દિવસ ક્યાં તો એ મેન્ટલ અસાયલમમાં જશે, ક્યાં તો એને એક દિવસ જ્ઞાનપીઠ એવોર્ડ કે એવું કંઈ મળશે. આમાંથી પહેલી શક્યતા તો જો કે, મારે માટે પણ ખુલ્લી જ છે.
“સાહિત્યમાં ઊંડાણ ક્યાંથી અને કેવી રીતે લાવી શકાય?” મેં એવી રીતે નાદાનીથી સવાલ કર્યો જાણે એમ પૂછતી હોઉં કે ચૌટાપુલમાં અમુક પ્રકારનું હેર-બેંડ ક્યાં મળે?
“માણસોના જીવનમાં ઊંડા ઉતરવું પડે. એના આશા-નિરાશા, સુખ દુખ, મોહ –ડર ને રસ અને સમભાવથી જોવા પડે. શોધતાં આવડે તો દરેક જીવનમાં એક નવલકથાનો પ્લોટ હોય છે.”
મેં પૂછ્યું, “ખોટી વાત, સારો રાઈટર જીવનમાંથી નવલકથા ન શોધે, એ તો નવલકથામાં જ જીવન ઊભું કરે!” વકીલાતનું ભણવાનો ફાયદો એ છે કે તમને ખરીખોટી દલીલો વિશ્વાસપૂર્વક કરતાં આવડી જાય.
અનુરવ કંઈ ન બોલ્યો એટલે મેં ઉત્સાહમાં આવી આગળ ચલાવ્યું, “લોકો જીવનથી કંટાળેલા હોય એટલે એમને ફિક્શનમાં રસ પડે. ફિક્શન જીવનમાંથી ન લવાય. એ તો એલિયનનું કે એવું હોય તો મજા પડે”
“પરગ્રહવાસીની પણ નોવેલ લખો તો એને પણ જીવનના જ કોઈ નિયમો લાગુ પડે! માણસોને સમજાય અને ગળે ઉતરે એવા નિયમો, માણસો અનુભવે એવી લાગણીઓ વગર વાર્તા ન થાય. આભાસ વાસ્તવિકતાના આધાર વગર ટકી ન શકે”
“વાસ્તવિકતા ઈંટેરેસ્ટીંગ ન હોય.” મેં દલીલ ચાલુ રાખી.
એ બોલ્યો, “હોય”
મને નવલકથા લખવાની ઈચ્છા થઈ ત્યારથી કનૈયાલાલ મુનશીથી લઈને ચાર્લ્સ ડિકન્સ અને સ્ટેફન કિંગથી લઈ આર. કે. નારાયણ સુધીનું બધું અનુરવે જ મને વાંચવા આપ્યું હતું. છતાં જરા ફાંકા સાથે મેં કહ્યું, “ ભલે મેં આજ સુધી કંઈ લખ્યું નથી પણ હું એક (મહાન) નવલકથાકાર બનવા માંગુ છું, કમિટેડ છું. રાતદિવસ લખવા વિશે વિચારું છું. અને તું.. કંઈ લખ્યું છે તેં આજ સુધી?
“ના. પણ એટલું જાણું છું કે ટ્રુથ ઇઝ સ્ટ્રેંજર ધેન ફિક્શન. આજ સુધી મેં તને નવલકથાઓ જ વાંચવા આપી હતી. કાલે તને એક ડાયરી આપીશ.”
“મારે કોઈની ડાયરી વાંચવી નથી.” એમ કહી હું ઊભી થઈ.
આ ગઈકાલની વાત.
આજે એ આવ્યો એ પહેલાથી હું એની રાહ જોતી હતી. રોજની જેમ. કદાચ રોજ કરતાં વધારે. એ આવ્યો એટલે હું કામે વળગી ગઈ. અને ત્રાંસી નજરે જોતી રહી કે એ કોઈ ડાયરી લાવ્યો છે કે નહીં. પહેલા મને વાંચવાનો શોખ નહોતો ત્યારે એ મારે માટે કંઈ ને કંઈ નાસ્તો લઈ આવતો. પહેલા હું સાવ પાતળી હતી. ઓફિસમાં બધા કહે છે કે અનુરવે નાસ્તો કરાવી કરાવી તારું વજન વધાર્યું. જેટલી જરૂર હતી એના કરતાં ય ચાર કિલો ઉપર વધી ગયું. હવે કદાચ વજનને બદલે મારી સમજ વધારવાની જરૂર છે, એવું એને લાગતું હશે. એટલે એ કંઈને કંઈ વાંચવા લાયક લઈ આવતો.
એ અમુક નવલકથાઓ તો પસ્તીવાળા પાસે પણ લઈ આવતો. એમાંની એક બે નવલકથાના તો છેલ્લાં બે પાનાં ફાટી ગયા હતા. સારું થયું, એ નોવેલ ઓ હેન્રીની ન હતી. હવે એ કદાચ કોઈ પસ્તીવાળા પાસેથી મળેલી ડાયરી મને આપવાનો હતો.
ઓફિસનું કામ પતાવી સ્ટાફને થોડી સૂચના આપીને એણે આખરે આ ડાયરી મારા હાથમાં મૂકી.
મેં એને ખોલ્યા વગર બાજુએ મૂકી પૂછ્યું, “મારે આને નવલકથા તરીકે વાંચવાની છે કે ડાયરી તરીકે? આ છે શું?”
“એ શું છે, એ પછી નક્કી થશે, પણ તું એક માણસ તરીકે એને વાંચવાનું શરૂ કર..”
કદાચ અનુરવ એમ માને છે કે જ્યારથી મને લેખનમાં રસ પડ્યો છે ત્યારથી મારી ભાવક તરીકે વાંચવાની આવડત ઓછી થતી જાય છે. અને વિવેચક તરીકેની હોશિયારી વધતી જાય છે. ભલે એ એમ માને હું તો મારી રીતે જ વાંચીશ.
તો આજે અનુરવ મને આ ડાયરી આપી ગયો. એને કોર્ટમાં હિયરીંગ છે એટલે એ ભાગી ગયો. ઉતાવળમાં હતો એટલે એવું પણ કહ્યું નહીં કે પહેલા પાનાનું ગુજરાતી જરા હેવી છે. અને એવું પણ કહ્યું નહીં કે આગળ પછી ઈઝી છે. અને મેં ડાયરી ખોલી. આ રહ્યું એનું પહેલું પાનું.
*
હું લાવણ્યા.. લાવણ્યા એટલે ખારાશવાળી સુંદરતા. કહો કે વહેલી પરોઢના ઝાકળમાં મોડી રાત સુધી જાગેલી વિરહિણીનું આંસુ ભળી જાય એ ઘટના એટલે હું.
સમયના એક ઝપાટે આ ડાયરીના બાળપણના પાના તો ફરફરી ગયા. ઘૂઘરો ફેંકી દોરડા હાથમાં લીધા. સાતતાળી રમવાની ઉમર વીતે એ પહેલા બેડલું લઈ પનઘટ ગઈ અને ત્યાં કોઈ પાંખાળા ઘોડા પર બેસી દૂર દેશનો ઘોડેસવાર આવે એ પહેલાં તો તમારે ત્યાંથી માંગુ આવ્યું. સૂરજપૂરના દીવાન ચુનીલાલનું ખાનદાન. વહાણવટાનો ધંધો. સાસુ વગરનું ઘર. બે દીકરા. ઉમંગ અને તરંગ. પપ્પા વગરની દીકરીને દાદાએ કહ્યું, આમાં વિચારવાનું હોય નહીં, આવું માંગુ વારંવાર ન આવે. અને 1991ની 16મી એપ્રિલે હું તમને પરણી ગઈ. લિખિતંગ લાવણ્યા..
*
તમને બે વાર વાંચવું પડ્યું ને? હું તો લિખિતંગ સુધી પહોંચતા જ ‘તંગ’ થઈ ગઈ. લિટરેચરને ગુજરાતીમાં સાહિત્ય કહેવાય એ ખબર હતી, પણ સાહિત્ય આવું હોય એ ખબર નહોતી. એની વે, આ ડાયરીમાં લખેલી વાત 1993ની વાત હતી. મારા જન્મ પહેલાની. પહેલો વિચાર એ આવ્યો કે ત્યારે આ લાવણ્યાની જનરેશન પાસે મોબાઈલ નહોતા. એમનો ટાઈમ કેવી રીતે પાસ થતો હશે! પછી તરત ખ્યાલ આવ્યો કે ડાયરી લખીને.
મેં મારી નાનકડી સ્ટડીબૂક (જે અનુરવે ગિફ્ટ આપી છે) ખોલીને એમાં નોંધ કરી, “લાવણ્યાએ ડાયરીમાં પોતાના વિષે ફર્સ્ટ પર્સનમાં લખ્યું છે. અને સેકંડ પર્સનને સંબોધીને લખ્યું. આ ‘તમે’ એટલે કે સેકંડ પર્સન લાવણ્યાનો પતિ છે. એને સંબોધીને ડાયરી શું કામ લખી? એનો જવાબ મળવો જોઈએ. એક પત્ની પોતાના પતિને સંબોધીને શું કામ ડાયરી લખે? આવી ઉભરતા લેખકને શોભે એવી ઈંટેલિજંટ ક્વેરી લખ્યા પછી મેં ડાઉન ટુ અર્થ આવીને લખ્યું, “આ ‘ઘૂઘરો’, ‘સાતતાળી’, અને ‘પનઘટ’ના મીનિંગ ગુજરાતી લેક્સીકોનમાં જોવા પડશે.” આ બધું જરા ટફ છે, જરા ઈઝી હોવું જોઈએ, મેં સ્ટડીબૂક બાજુ પર મૂકીને આગળ વાંચવાનું શરૂ કર્યું.
*
મારા લગ્નનો એ દિવસ હતો. દિવસ તો પૂરો થયો, રાત પડી ચૂકી હતી. શરણાઈ અને ઢોલના અવાજો ધીમા પડવાનું નામ નહોતા લેતા. ઘરેણા, ઝાંઝર અને બંગડીના રણકાર લઈને દોડતી સ્ત્રીઓ થાકતી નહોતી. બાળકો મંડપ નીચે ગાદલા પર ઉછળકૂદ કરી રહ્યા હતા. ભોજનવાળા મહારાજના માણસો પાસે પોતાનો અસબાબ સંકેલી રહ્યા હતા. રસોઈયા મહારાજને પૂરું પેમેંટ તો કાલે મળશે પણ માણસોને ચૂકવવા માટે એ દીવાનના મુનીમ પાસે ઉપાડ માંગી રહ્યા હતા. મુનીમ એની વાત સાંભળતા નહોતા કેમ કે એ કોઈની સાથે બડાશ હાંકવામાં વ્યસ્ત હતા, “સૂરજપૂર ગામમાં વરસો પછી લોકોએ આવું ભોજન ખાધું હશે!”
હું જોઈ રહી છું કે જે પરિવારમાં હું પરણીને આવી એ તમારો પરિવાર સમૃદ્ધ છે. પરિવારનો પરિચય થઈ ગયો. હવે તમારો પરિચય કરવાની મને ઈંતેજારી છે. નવવધુના વસ્ત્રોમાં સજેલી હું તમારી રાહ જોઈ રહી છું. મનમાં અને મનમાં હું બોલી, “નવપરિણિત લાવણ્યા અને તરંગની પહેલી મુલાકાત” પછી મનમાં ને મનમાં મેં સિરિયલોમાં વાગે એવું મ્યુઝિક વગાડ્યું. સમય પસાર કરવાનો સવાલ હતો. ગામના ટાવરમાં થોડીવાર પહેલા બારના ડંકા સાંભળ્યા હતા, હવે ફરી એક ડંકો થયો. એટલે સાડાબાર થયા હશે. મેં મારી ઘડિયાળમાં જોયું. રાતનો એક થયો હતો.
ઘડીઓ વીતી રહી છે. અવાજો મંદ પડી રહ્યા છે. પથારીથી બારી સુધી અને બારીથી પથારી સુધી આંટા મારી રહી છું. તમને ડેલીમાં આવતાં જોવાની એક ઝલક લેવા માટે બારીએ રાહ જોઉં તો કામ સમેટવા આવતી જતી સ્ત્રીઓ લુચ્ચું હસે છે. અને પથારી પર જાઉં છું તો એ ઝલક ગુમાવી દેવાનો ડર રહે છે.
ઘડિયાળમાં વારે વારે જોવાથી એ કંઈ ઝડપથી નથી ચાલતી. અને ‘તમે ક્યારે આવશો?’ એવું પૂછવાનો હક્ક તો પત્નીને ધીમેધીમે મળે છે. આજે તો પહેલો દિવસ. ના! પહેલી રાત. આવા વિચારો કરતી હું તમારી બેચેનીથી રાહ જોઈ રહી છું.
મેડીએ પગરવ સંભળાયો. તમે આવી ગયા!
અરે ના, આ તો મારા જેઠ ઉમંગભાઈ આવ્યા. એ બોલ્યા “તરંગ નથી આવ્યો ને હજુ? આવતો જ હશે. મિત્રો સાથે બેઠો હશે.”
હું કંઈ ન બોલી, આ પુરુષો આવું કેમ કરતા હશે? લગ્નની રાતે ય મોડા!
ઉમંગભાઈ બોલ્યા, “હું પણ એવો જ હતો લગન પહેલા. નવા નવા લગ્ન છે ને, જવાબદારી આવશે ને એટલે આપોઆપ..
મારી સાથે આંખ મેળવ્યા વગર એ વાત કરી રહ્યા હતા. મને એમ થયું કે ઘરમાં આવેલી નવી વહુની સાહજિક આમન્યા હશે. એ તો ખરું જ, પણ વાત પણ કંઈ એવી હતી કે એ આંખ ન મેળવી શકે.
“હવે તમારે જ એને સીધો દોર કરવાનો છે.” એમના અવાજમાં જરા અકળામણ પ્રવેશી.
આ વાતના જવાબમાં શું કંઈ પૂછું કે કંઈ કહું? એ વિચારું એ પહેલા ફરીવાર મેડી પર પગરવ થયો.
હું ઉત્સાહથી ઊભી થતાં જ બોલી ઊઠી લો, “એ આવી ગયા!”
અને જેઠ ઉમંગભાઈ દરવાજા પાસે જ ઊભા હતા છતાં એમને ઓળંગીને હું દરવાજા સુધી ગઈ. તમને પ્રવેશતા જોવાનો લહાવો મારે જવા દેવો નહોતો. પણ એ તમે નહોતા. આ તો મારા સસરા ચુનીલાલ દીવાન સામે ઊભા હતા.
“દીકરા તારાથી કંઈ નહીં છુપાવું. મારો તરંગ છેલ્લા ચાર વરસથી અમારા હાથથી સરી રહ્યો છે.” એમ કહી લગ્ન પહેલા જે છુપાવ્યું હતું તે કહેવાનું એમણે શરૂ કર્યું.
(ક્રમશ:)
